Dört Eyvan Devriminin Doğum Belgesi: Zevvare Cuma Camii

İran’ın İsfahan Eyaleti’nde, çölün kenarında sakin bir kasaba olan Zevvare’de, dışarıdan bakıldığında mütevazı ama oranlarının kusursuzluğuyla dikkat çeken bir yapı durur: Zevvare Cuma Camii. Bu küçük cami, kendisinden çok daha büyük ve ünlü olan İsfahan Cuma Camii’nin gölgesinde kalsa da, mimarlık tarihinde devrim niteliğindeki bir unvana sahiptir: O, tarihi kesin olarak bilinen, baştan sona “dört eyvanlı avlu” planıyla inşa edilmiş ilk camidir. Bu özellik, Zevvare Cuma Camii’ni sadece bir ibadethane değil, aynı zamanda bir mimari devrimin doğum belgesi ve mihenk taşı yapar.

Selçuklu Mimarisinin Mihenk Taşı

Zevvare Cuma Camii, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun sanatta ve mimaride zirveye ulaştığı bir dönemde, kitabesinde de belirtildiği gibi Hicri 530 (Miladi 1135-1136) yılında inşa edilmiştir. Bu kesin tarih, caminin önemini katbekat artırır. O dönemde, komşu şehir İsfahan’daki devasa Cuma Camii, farklı eklemelerle yavaş yavaş bir dört eyvanlı yapıya dönüştürülüyordu. Ancak Zevvare’deki bu cami, bu planın bir deneme veya dönüşüm süreciyle değil, en başından itibaren bilinçli ve bütüncül bir “dört eyvanlı” tasarım olarak hayata geçirilen ilk örneğidir. Bu, bir mimari üslubun artık olgunlaştığının ve standart hale geldiğinin en net kanıtıdır.

Mimaride Saf ve Dengeli Bir İfade

Zevvare Cuma Camii’nin güzelliği, anıtsal boyutlarında veya süslemelerinin zenginliğinde değil, planının saflığında ve oranlarının mükemmelliğinde yatar.

Prototipin Mükemmelleşmesi: Cami, ortada kare bir avlu ve bu avlunun dört kenarına açılan dört eyvandan oluşur. Tek bir seferde ve bütüncül bir planla inşa edildiği için, İsfahan’daki devasa ve karmaşık yapının aksine, son derece dengeli, simetrik ve ahenkli bir duruşa sahiptir. Dört eyvanlı plan fikrinin en saf ve en net halini burada görmek mümkündür.

Selçuklu Tuğla Ustalığı: Yapının ana malzemesi olan tuğla, Selçuklu ustalarının elinde adeta bir sanat eserine dönüşmüştür. Sade ama son derece zarif tuğla işçiliği, yapının kemerlerini, duvarlarını ve kubbesini şekillendirir.

Zarif Kubbe ve Mihrap: Kıble yönündeki eyvanın arkasında, Selçuklu mimarisinin karakteristik özelliklerini taşıyan, tuğladan yapılmış zarif bir kubbe yükselir. Bu kubbenin altında yer alan ve günümüze oldukça iyi bir şekilde ulaşmış olan alçı (stuko) mihrap, dönemin oymacılık sanatının incelikli detaylarını sergiler.

Sade Minare: Caminin köşesinde yükselen silindirik ve sade tuğla minare, yapının gösterişten uzak, asil kimliğini tamamlayan bir unsurdur.

Mimarlık Tarihindeki Yeri

“İlk” Olmanın Önemi: Zevvare Cuma Camii, dört eyvanlı planın ne zaman ve nasıl standart bir cami şeması haline geldiğini bize kesin bir tarihle gösteren en önemli belgedir. O, bir devrimin kanıtıdır.

İsfahan’ın Küçük Kardeşi: İsfahan Cuma Camii, dört eyvanlı planın doğduğu ve geliştiği dev bir laboratuvar ise, Zevvare Cuma Camii bu deneylerden çıkan sonucun uygulandığı ilk mükemmel ve bütüncül üründür. Biri bir ansiklopedi, diğeri ise o ansiklopedinin en önemli maddesinin özeti gibidir.

Zevvare Cuma Camii, mimari önemin her zaman devasa boyutlarla ölçülmediğini, bazen küçük bir kasabadaki mütevazı bir yapının, bir mimari devrimin başlangıcına tanıklık ederek tarihe geçebileceğini gösteren en güzel örneklerden biridir.