Memlük Hayırseverliğinin Başkenti: Sultan Kalavun Külliyesi

Mısır’ın tarihi başkenti Kahire’nin en eski ve en prestijli caddelerinden biri olan Muizz Caddesi üzerinde, adeta bir şehir bloğunu kaplayan, farklı ama birbiriyle ahenkli binalardan oluşan devasa bir kompleks uzanır: Sultan Kalavun Külliyesi. Sadece bir cami değil; aynı zamanda bir türbe, bir medrese ve hepsinden önemlisi, çağının en gelişmiş hastanelerinden birini (maristan) bünyesinde barındıran bu eser, Memlük Sultanlığı’nın gücünü olduğu kadar, sosyal devlet ve hayırseverlik anlayışını da yansıtan bir başyapıttır. Haçlı kiliselerini andıran Gotik pencereleri ve İslam sanatının en zarif örneklerini bir araya getiren iç süslemeleriyle bu yapı, farklı medeniyetlerin Kahire’nin kalbindeki buluşma noktasıdır.

Bir Sultanın Şükrü ve Adanmışlığı

Külliyenin öyküsü, 13. yüzyılın sonlarında Memlük tahtında oturan ve Haçlılara karşı kazandığı zaferlerle bilinen Sultan el-Mansur Seyfeddin Kalavun’a dayanır. Rivayete göre Sultan Kalavun, gençliğinde Şam’da ağır bir hastalığa yakalandığında, o dönemki Nuri Hastanesi’nde tedavi görmüş ve iyileşmiştir. O gün, eğer bir gün sultan olursa, Kahire’ye daha da büyük ve daha modern bir hastane yaptıracağına dair kendi kendine söz vermiştir. Tahta çıktıktan sonra bu sözünü unutmayan sultan, 1284-1285 yılları arasında, sadece 13 ay gibi inanılmaz kısa bir sürede bu devasa külliyeyi inşa ettirmiştir. Külliye, bir Fatımi sarayının kalıntıları üzerine kurulmuş ve inşaatında Mısır’ın dört bir yanından getirilen ustalar ve işçiler çalıştırılmıştır.

Mimari Stillerin Büyüleyici Sentezi

Sultan Kalavun Külliyesi, tek bir yapıdan çok, uzun bir koridorla birbirine bağlanan üç ana bölümden oluşur ve her bölüm farklı bir mimari harikası sunar:

Gotik Esintili Cephe: Külliyenin caddeye bakan dış cephesi, İslam mimarisinde son derece nadir görülen bir özelliğe sahiptir. Pencerelerin sivri kemerli formları ve üçlü gruplar halinde düzenlenmesi, o dönemde Suriye ve Filistin’deki Haçlı kiliselerinin Gotik mimarisinden doğrudan etkilenildiğini düşündürür. Bu, Memlüklerin rakiplerinin mimari dilini alıp, onu kendi zafer anıtlarında kullanma cüretini gösteren sembolik bir harekettir.

Türbe: Zarafetin Zirvesi: Külliyenin belki de en nefes kesici bölümü, Sultan Kalavun’un kendisinin ve oğlu en-Nâsır Muhammed’in medfun olduğu türbedir. Kudüs’teki Kubbetü’s-Sahra’yı andıran sekizgen bir plana sahip olan bu mekanın içi, adeta bir mücevher kutusu gibidir. Rengarenk mermer mozaikler (cosmatesque), sedef kakmalı ahşap işçiliği, ince alçı (stuko) oymaları ve tavanı süsleyen yaldızlı bezemeler, Memlük sanatının ulaştığı zarafetin ve zenginliğin doruk noktasıdır.

Medrese: Külliyenin medrese bölümü, geleneksel dört eyvanlı plana sahiptir ve dört Sünni mezhebin eğitim verdiği bir merkez olarak tasarlanmıştır.

Maristan (Hastane): Külliyenin en önemli ve en ünlü bölümü olan hastane, ne yazık ki günümüze sadece kalıntıları ulaşabilmiş olsa da, döneminin en gelişmiş tıp merkeziydi. Farklı hastalıklar için ayrı koğuşları, poliklinikleri, eczanesi, kütüphanesi ve hatta hastaları müzikle tedavi etmek için kullanılan bölümleriyle tam bir sağlık kompleksiydi. 600 yıldan uzun bir süre hizmet vermeye devam eden bu hastane, Sultan Kalavun’un hayırseverlik vizyonunun en büyük kanıtıdır.

Kahire’nin Kalbindeki Yeri ve Önemi

Bahri Memlük Mimarîsinin Başyapıtı: Sultan Kalavun Külliyesi, erken dönem veya “Bahri” Memlük mimarisinin en büyük, en kapsamlı ve en iyi korunmuş anıtlarından biridir.

Kültürel Etkileşimlerin Anıtı: İslam, Suriye ve hatta Avrupa (Gotik) sanatının unsurlarını tek bir yapıda birleştirmesiyle, Memlük Kahiresi’nin ne kadar kozmopolit ve farklı kültürlere açık bir merkez olduğunun en somut delilidir.

Sosyal Devletin Simgesi: Bünyesinde barındırdığı ve yüzyıllarca halka ücretsiz hizmet veren hastanesiyle, İslam medeniyetindeki vakıf ve sosyal devlet anlayışının en görkemli örneklerinden biri olarak tarihe geçmiştir.

Sultan Kalavun Külliyesi, bir sultanın kişisel adanmışlığının, bir imparatorluğun gücünün ve farklı medeniyetlerin sanatının, Kahire’nin kalbinde nasıl ölümsüz bir hayır eserine dönüştüğünün en parlak kanıtıdır.