Çin Bahçesindeki Saklı Mabet: Xi’an Ulu Camii

Çin’in tarihi başkenti Xi’an’ın kalbindeki hareketli Müslüman mahallesinin derinliklerinde, ziyaretçilerini adeta başka bir dünyaya taşıyan, huzur dolu bir bahçenin içine gizlenmiş bir yapı bulunur: Xi’an Ulu Camii. Bu eser, bildiğimiz cami formlarından o kadar farklıdır ki, ilk bakışta onu bir Budist tapınağı veya bir Çin imparatorluk sarayı zannetmek işten bile değildir. Kubbesi veya alışılmış bir minaresi olmayan, bunun yerine pagoda çatıları, anıtsal kapıları ve sakin bahçeleriyle öne çıkan bu yapı, İslam inancıyla Çin kültürünün ve mimarisinin bin yılı aşkın bir süredir nasıl mükemmel bir uyum içinde bir arada var olabildiğinin en görkemli ve en güzel kanıtıdır.

İpek Yolu’nun Mirası, Bir Cemaatin Kökleri

Xi’an Ulu Camii’nin öyküsü, İpek Yolu’nun altın çağına, 7. ve 8. yüzyıllara kadar uzanır. O dönemde, Çin’in Tang Hanedanı’nın başkenti olan ve dünyanın en büyük şehirlerinden biri olan Chang’an’a (bugünkü Xi’an), ticaret yapmak veya elçilik görevleriyle gelmek için yola çıkan Arap ve Fars Müslümanlar, burada ilk Müslüman topluluklarını oluşturmuşlardır. Geleneksel olarak caminin kuruluşunun da bu ilk Müslümanların yerleştiği 742 yılına dayandığı kabul edilir.

Ancak bugün gördüğümüz yapıların büyük bir bölümü, daha sonraki dönemlere, özellikle de Ming (1368-1644) ve Qing (1644-1912) hanedanları zamanına aittir. Bu dönemlerde cami, yerel Hui Müslüman cemaatinin desteği ve imparatorların izniyle sürekli olarak genişletilmiş ve güzelleştirilmiştir.

Mimaride Doğu ve Batı’nın Mükemmel Uyumu

Xi’an Ulu Camii’nin dehası, İslami bir ibadethanenin işlevini, tamamen Çin mimarisinin estetiği ve prensipleri içinde eritmesinde yatar.

Bir Çin Tapınağı Gibi: Cami, tek bir büyük yapıdan ziyade, bir ana eksen boyunca dizilmiş beş ayrı avludan, bu avluları birbirine bağlayan anıtsal kapılardan (paifang) ve pavyonlardan oluşan bir komplekstir. Bu avlulu ve bahçeli tasarım, geleneksel Çin tapınaklarının ve saraylarının tipik bir özelliğidir.

Çin Mimarîsinin Unsurları: Yapının her köşesinde, kıvrımlı ve sırlı kiremitlerle kaplı pagoda çatıları, kötü ruhları kovduğuna inanılan ruh duvarları (spirit wall) ve sakinliğiyle büyüleyen geleneksel Çin bahçeleri bulunur.

İslam’ın Saklı İmzaları: Bu Çin formunun içinde, İslam’ın ruhu ve işlevi son derece ustaca gizlenmiştir:

Yönelim: Tüm kompleks, doğu-batı ekseninde tasarlanmıştır. Böylece en sondaki ana ibadet salonu, doğal olarak batıya, yani Mekke’ye yönelmiş olur.

Kaligrafi Sentezi: Yapının en büyüleyici özelliklerinden biri, ahşap paneller veya taş steller üzerinde, Arapça Kuran ayetlerinin, Çin’in geleneksel bulut, ejderha ve çiçek motifleriyle iç içe işlenmesidir. Bu, iki büyük medeniyetin sanatının eşsiz bir birleşimidir.

İbadet Salonu: Dışarıdan bir Çin sarayını andıran ana ibadet salonunun içi, çok sayıda ahşap sütunun taşıdığı, loş ve son derece ruhani bir hipostil (çok sütunlu) plandadır. Bu, klasik İslam cami mimarisinin iç mekan kurgusuna bir göndermedir.

Minare Yerine Pavyon: Avlunun merkezinde yer alan sekizgen planlı ve üç katlı “Xingxin Ting” (Ruhu Yoklama Pavyonu), hem bir gözetleme kulesi hem de minare işlevi görür.

Çin’deki İslam’ın Kalbi

Kültürel Sentezin Başyapıtı: Xi’an Ulu Camii, İslam’ın farklı bir kültüre nasıl adapte olabileceğinin ve onunla nasıl zenginleşebileceğinin dünyadaki en önemli mimari örneğidir.

Hui Cemaatinin Simgesi: Yüzyıllardır Çin’deki Hui Müslüman cemaatinin en önemli dini ve kültürel merkezlerinden biri olmuştur.

UNESCO Mirası Adayı: Eşsiz kültürel ve mimari değeri nedeniyle, Çin’in UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’nde yer almaktadır.

Xi’an Ulu Camii’ni ziyaret etmek, sadece tarihi bir camiyi gezmek değil; aynı zamanda bir barış ve uyum bahçesinde yürümek, iki büyük medeniyetin birbirinin dilini nasıl öğrendiğine ve birlikte nasıl eşsiz bir şiir yazdığına tanıklık etmektir.