Memlük Gücünün Piramitlerle Yarışan Anıtı: Sultan Hasan Camii ve Medresesi

Mısır’ın tarihi başkenti Kahire’de, Selahaddin Eyyubi’nin heybetli Kalesi’nin (Kahire Kalesi) hemen altında, adeta bir dağ gibi yükselen, taşın gücünü ve mimarinin cüretini sergileyen devasa bir yapı durur: Sultan Hasan Camii ve Medresesi. Sadece bir ibadethane değil; aynı zamanda dört Sünni mezhebin her biri için ayrı bir üniversite, bir anıt mezar ve bir güç sembolü olan bu devasa kompleks, Memlük mimarisinin ulaştığı zirve noktası ve İslam mimarlık tarihinin en anıtsal eserlerinden biridir. Piramitlerle kıyaslanan heybeti ve banisinin trajik öyküsüyle bu yapı, bir imparatorluğun ihtirasının ve sanat dehasının taşa dönüşmüş halidir.

İhtiras, İhanet ve Mimari Deha

Sultan Hasan Külliyesi’nin öyküsü, 14. yüzyıl Memlük Sultanlığı’nın en çalkantılı ve en kanlı dönemlerinden birine aittir. Henüz bir çocukken tahta çıkan, daha sonra tahttan indirilip yeniden iktidarı ele geçiren Sultan en-Nâsır Hasan, bu devasa eseri 1356-1363 yılları arasında, gücünün ve otoritesinin bir simgesi olarak inşa ettirmiştir. İnşaatın finansmanının, o dönemde Mısır’ı kasıp kavuran veba salgınında ölenlerin sahipsiz kalan miraslarından karşılandığına dair rivayetler, yapının başlangıcındaki dramatik havayı pekiştirir.

İnşaat süreci de en az dönemin siyaseti kadar çalkantılı geçmiştir. 1361 yılında, caminin minarelerinden biri çökmüş, yüzlerce insanın ölümüne neden olmuş ve bu olay halk arasında kötü bir alamet olarak yorumlanmıştır. Nitekim çok kısa bir süre sonra Sultan Hasan, henüz eserin tamamlandığını göremeden bir suikasta kurban gitmiş ve ironik bir şekilde, kendisi için yaptırdığı bu anıtsal türbeye hiçbir zaman gömülememiştir.

Bir Kale Kadar Güçlü, Bir Saray Kadar Süslü Mimari

Sultan Hasan Külliyesi, Memlük mimarisinin en belirgin özelliklerini en anıtsal ölçekte sergiler: güç, dikey vurgu ve anıtsallık.

Anıtsal Boyutlar ve Dikey Vurgu: Yapı, dışarıdan bakıldığında neredeyse 40 metreye ulaşan yüksek ve sağır duvarlarıyla bir camiden çok, ele geçirilemez bir kaleyi andırır. Bu dikey ve heybetli duruş, Memlük gücünün mimarideki en net ifadesidir.

Devasa Portal: Kuzey cephesindeki devasa giriş kapısı (portal), İslam dünyasının en büyük ve en etkileyici portallerinden biridir. Üzerindeki mukarnas (sarkıt bezeme) kavsarası, bir taş ustasının değil, adeta bir heykeltıraşın elinden çıkmış bir sanat eseridir.

Dört Mezhep, Dört Eyvan: Külliyenin asıl mimari devrimi, planında yatar. Ortadaki üstü açık avlunun dört tarafına, her biri devasa bir beşik tonozla örtülü dört adet eyvan (yarı açık mekan) açılır. Bu dört eyvanın her biri, Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli olmak üzere dört büyük Sünni fıkıh okulunun (mezhep) eğitim verdiği ayrı birer medrese olarak tasarlanmıştır. Bu, İslam dünyasında dört mezhebi tek bir çatı altında toplayan en anıtsal ve en bütüncül tasarımdır.

Kıble Duvarının Ardındaki Türbe: Sultan Hasan’ın en cüretkâr ve en tartışmalı kararı, kendi anıt mezarını (türbe), caminin en kutsal yeri olan kıble duvarının tam arkasına, mihrabın ilerisine inşa ettirmesidir. Bu, ibadet edenlerin dualarının dolaylı olarak kendi mezarına yöneleceği anlamına gelen, o güne dek görülmemiş bir güç ve ego gösterisidir.

Memlük Sanatının Zirvesi

Yapının içi, Memlük sanatının en incelikli örnekleriyle bezenmiştir. Mermer paneller, kufi ve sülüs hatla yazılmış anıtsal yazı kuşakları, ince alçı (stuko) oymaları ve tunç kaplamalı devasa ahşap kapıları, yapının dışındaki gücü, içeride bir saray zarafetiyle dengeler.

Kahire’nin Kalbindeki Yeri

Memlük Mimarîsinin Başyapıtı: Sultan Hasan Camii ve Medresesi, istisnasız tüm sanat tarihçileri tarafından Memlük mimarisinin en önemli başyapıtı olarak kabul edilir.

Bir İktidar Sembolü: Kahire Kalesi’nin hemen karşısındaki konumu ve kale benzeri mimarisiyle, askeri bir aristokrasi olan Memlüklerin gücünün ve otoritesinin en büyük simgesidir.

Sultan Hasan Camii, sadece taş ve mermerden bir yapı değil; bir sultanın sınır tanımayan hırsının, bir dönemin siyasi entrikalarının ve bir medeniyetin sanat dehasının, tarihin en dramatik anıtlarından birinde vücut bulmuş halidir.