İbn Tolun Camii

Kahire’nin Ortasındaki Sükunet Denizi: İbn Tolun Camii

Mısır’ın kaotik ve enerjik başkenti Kahire’nin kalbinde, modern şehrin gürültüsünden ve kalabalığından tamamen yalıtılmış, kerpiç ve tuğlanın sıcak renkleriyle parlayan devasa bir yapı bulunur: İbn Tolun Camii. Sadece Kahire’nin en eski ve en büyük camisi değil, aynı zamanda orijinal halini neredeyse hiç bozulmadan koruyarak günümüze ulaşan tek yapısı olan bu eser, bir askeri valinin gücünü ve Abbasi mimarisinin Mezopotamya’daki köklerini Nil’in kıyısına taşıyan eşsiz bir anıttır. Geniş avlusu ve Samarra’daki Malviye’yi andıran meşhur spiral minaresiyle bu cami, ziyaretçisine adeta zamanda bir yolculuk ve bir sükunet vahası vaat eder.

Bir Valinin Özerklik İlanı

İbn Tolun Camii’nin öyküsü, 9. yüzyılın ikinci yarısında, Abbasi Halifeliği’nin zayıflamaya başladığı ve valilerin kendi bölgelerinde yarı bağımsız hanedanlar kurduğu bir döneme dayanır. Mısır’a vali olarak atanan Türk kökenli komutan Ahmed bin Tolun, 868 yılında Mısır’da kendi hanedanlığını (Tolunoğulları) kurmuş ve başkenti Fustat’ın yanına El-Katai adını verdiği yeni bir idari merkez inşa etmiştir. Bu yeni şehrin kalbine de, gücünü ve yeni devletinin merkezini simgeleyecek olan bu devasa Cuma Camisi’ni 876-879 yılları arasında inşa ettirmiştir. Caminin mimarisinin, Ahmed bin Tolun’un gençliğinin geçtiği ve Abbasi Halifeliği’nin o dönemdeki başkenti olan Samarra’daki Ulu Cami’den derinden etkilenmesi, yapının neden bir Mezopotamya anıtı gibi durduğunu açıklar.

Mezopotamya Ruhu, Mısır Toprağı

İbn Tolun Camii’nin mimarisi, süslemenin zenginliğinden çok, planının saflığı, boyutlarının anıtsallığı ve malzemesinin sadeliği üzerine kuruludur.

Devasa Boyutlar ve “Ziyade”: Cami, devasa bir kare alan üzerine kuruludur. Ana ibadet mekanı ve avlusunu, üç yönden çevreleyen “ziyade” adı verilen ek bir dış avlu daha bulunur. Bu “tampon bölge”, camiyi şehrin gürültüsünden ve karmaşasından tamamen izole ederek, içeriye sükunetin hakim olmasını sağlayan dahiyane bir mimari çözümdür.

Sütunlar Yerine Payeler: Klasik Roma veya Bizans tarzı mermer sütunlar yerine, caminin revaklarını ve ibadet mekanını, tuğladan örülmüş devasa, kalın payeler (sütunlar) taşır. Köşeleri yumuşatılmış bu payeler, yapıya hem son derece güçlü ve yekpare bir görünüm kazandırır hem de onun Mezopotamya mimari geleneğiyle olan bağını vurgular.

Samarra’nın Yankısı: Spiral Minare: Caminin en meşhur ve en özgün unsuru, dış avlunun (ziyade) kuzeyinde yükselen, dışından bir merdivenle tırmanılan spiral minaresidir. Irak’taki Samarra Ulu Camii’nin Malviye minaresine doğrudan bir gönderme olan bu tasarım, İslam mimarisinde son derece nadir görülür. Efsaneye göre Ahmed bin Tolun, elindeki bir kağıdı parmağına dolarken, mimarlarının ona ne yaptığını sorması üzerine “Minarenizi böyle yapın” demiştir.

Alçı (Stuko) Sanatının Zarafeti: Caminin sade tuğla mimarisini bezeyen en önemli unsur, kemerlerin iç yüzeylerini ve pencerelerin etrafını süsleyen, geometrik ve bitkisel desenli, son derece ince alçı (stuko) oymalarıdır. Bu oymalar, Abbasi sanatının en güzel ve en iyi korunmuş örneklerindendir.

Kahire’nin Kalbindeki Yeri ve Önemi

Kahire’nin En Eskisi: İbn Tolun Camii, Kahire’de orijinal planını ve yapısını koruyarak günümüze ulaşan en eski camidir.

Abbasi Mimarîsinin En İyi Örneği: Irak dışındaki en büyük ve en iyi korunmuş Abbasi dönemi mimari anıtıdır ve bu üslubun özelliklerini en saf haliyle sergiler.

Bir James Bond Klasiği: Caminin eşsiz atmosferi ve mimarisi, 1977 yapımı James Bond filmi “Beni Seven Casus” (The Spy Who Loved Me) filminin en unutulmaz sahnelerinden birine ev sahipliği yaparak, modern popüler kültürde de kendine yer bulmuştur.

İbn Tolun Camii, Kahire’nin kalabalık sokaklarından içeri adım attığınızda, sizi bin yıl öncesinin sükunetine ve mimari sadeliğin ne kadar güçlü ve etkileyici olabileceğine tanıklık etmeye davet eden, eşsiz bir zaman kapsülüdür.