Taşın Dantelleştiği Egzotik İnci: Pertevniyal Valide Sultan Camii

İstanbul’un en yoğun ve en hareketli meydanlarından biri olan Aksaray’da, modern şehir dokusunun ortasında, adeta bir masal diyarından çıkıp gelmiş gibi duran, eşi benzeri olmayan bir yapı yükselir: Pertevniyal Valide Sultan Camii. Klasik Osmanlı, Gotik, Hint ve Mağrip (Endülüs) sanatından aldığı ilhamları tek bir potada eriten bu eser, 19. yüzyıl Osmanlı mimarisinin eklektik (karma) üslubunun en cüretkâr ve en dekoratif örneklerinden biridir. Her bir köşesi ince ince, bir dantel gibi işlenmiş olan bu cami, bir valide sultanın zarafetini ve gücünü yansıtan, unutulmaz bir mimari şaheserdir.

Son Valide Sultan Camilerinden Biri

Cami, Sultan Abdülaziz’in annesi olan Pertevniyal Valide Sultan tarafından 1869-1871 yılları arasında inşa ettirilmiştir. Pertevniyal Valide Sultan, Nurbanu, Kösem ve Hatice Turhan Sultan gibi, imparatorluğa kendi adını taşıyan anıtsal bir külliye armağan eden güçlü ve hayırsever valide sultanlar geleneğinin son büyük temsilcilerinden biridir. Cami, etrafındaki mektep, türbe, muvakkithane (zamanlama odası) ve sebil ile birlikte küçük bir külliye olarak tasarlanmıştır. Yapının mimarının Balyan ailesinden Sarkis Balyan olduğu kabul edilmekle birlikte, projenin hazırlanmasında farklı mimarların da katkısı olduğu düşünülmektedir.

Stillerin Eklektik Dansı

Pertevniyal Valide Sultan Camii’ni eşsiz kılan, belirli bir mimari üsluba bağlı kalmayıp, farklı coğrafyaların ve dönemlerin sanatını tek bir yapıda birleştiren cesur ve eklektik tasarımıdır.

Taş Dantelası Cephe: Caminin en çarpıcı özelliği, adeta bir oya gibi işlenmiş, inanılmaz detaylı taş oymacılığıdır. Özellikle avluya açılan anıtsal giriş kapısı ve caminin cephesindeki pencerelerin etrafındaki süslemeler, taşa işlenmiş bir dantel zarafetindedir. Bu detaylı işçilik, yapıya masalsı ve hafif bir görünüm kazandırır.

Farklı Medeniyetlerden İlhamlar: Yapı, bir mimari stiller mozaiği gibidir:

Osmanlı: Ana planı, kare mekan üzerine oturan tek kubbeli klasik Osmanlı şemasını takip eder.

Gotik: Pencerelerin sivri kemerli formları ve cephedeki dikey hatlar, Avrupa Gotik mimarisinden izler taşır.

Hint-Türk: Kubbesinin soğan formunu andıran yapısı ve bazı süsleme detayları, Hindistan’daki Babürlü mimarisini akla getirir.

Mağrip (Endülüs): Özellikle avlu kapısındaki at nalı kemerini andıran formlar ve mukarnaslardaki detaylar, Endülüs ve Kuzey Afrika İslam sanatından esintiler sunar.

Gök Mavisi İç Mekân: Caminin içi, dışı kadar süslü ve etkileyicidir. Duvarları ve kubbeyi kaplayan kalem işi bezemelerde hakim olan gök mavisi renk, mekana ferah ve ruhani bir atmosfer kazandırır. Ortadaki büyük ve değerli kristal avize, bu zarafeti tamamlar.

Anıtsal Avlu Kapısı: Külliyenin ana giriş kapısı, başlı başına bir sanat eseridir. Mukarnasları, farklı üslupları birleştiren zengin oymaları ve heybetli duruşuyla, ziyaretçiyi caminin masalsı dünyasına hazırlar.

İstanbul’un Egzotik İncisi

Bir Devrin Sonu: Pertevniyal Valide Sultan Camii, Osmanlı İmparatorluğu’nda bir valide sultan tarafından yaptırılan son büyük selatin camilerinden biridir. Bu özelliğiyle, yüzlerce yıllık bir geleneğin son halkasını temsil eder.

Oryantalist ve Eklektik Ruh: Cami, 19. yüzyılda Osmanlı’nın Batı ile etkileşiminin bir sonucu olarak ortaya çıkan Oryantalizm ve Eklektizm akımlarının mimarideki en parlak yansımasıdır. Bu, imparatorluğun kendi köklerine bağlı kalırken, farklı medeniyetlerin estetik unsurlarını da cesurca kullanabildiğini gösterir.

Pertevniyal Valide Sultan Camii, Aksaray’ın yoğun temposu içinde, ziyaretçisine farklı coğrafyalara ve rüya gibi bir estetik anlayışa kapı aralayan, İstanbul’un en özgün ve en şaşırtıcı mimari mücevherlerinden biridir.